Osmanlı İmparatorluğu ve 101. yaşına giren Türkiye Cumhuriyeti’nin kapital adresi Bankalar Caddesi’nde yer alan 11 numaralı tarihi binada Garanti BBVA katkıları ile hizmet veren Salt Galata, 23 Şubat’a kadar yer alan yeni sergisiyle eski Yugoslavya’da özellikle Kosova ve Makedonya odağında Türkçe konuşan kesimlerin sosyal, eğitsel ve kültürel hafızasını gün ışığına çıkarıyor. Kurumun eksi birinci katında, Osmanlı Bankası Arşivi’ne komşu MasterCard sergi alanında izlenen “Sosyalizme Tercüme”, Salt ve Lumbardhi Vakfı işbirliğinde düzenleniyor. 

 

 

Esasen Lumbhardi Sineması’nı Koruma İnisiyatifi’nin taleplerini karşılamak adına, DokuFest, EC Ma Ndryshe ve Prizren'deki Kültürel Organizasyonlar Ağı temsilcileri tarafından Nisan 2015’te kurulan Vakıf, “Demokratik bir kamusal alan için kritik bir araç olarak, kültür için sürdürülebilir koşullar yaratmaya” çalışıyor. 

 

Prizren’deki film gösterimleri, konserler,  performanslar, sergiler, konferanslar ve farklı toplumsal buluşma biçimlerine ev sahipliği yapan eski sinema, Lumbardhi Vakfı yönetiminde, kuruluş ve 150'den fazla diğer kullanıcı tarafından üretilen 700'den fazla etkinlikle, Kosova'nın da en sık ziyaret edilen kültürel miras alanlarından biri. Eski sinema yapısının restorasyon ve uyarlanabilir geri dönüşüm projesi ise, yaklaşık son üç yıldır devam ediyor. 

 

 

“Sosyalizme Tercüme” sergisi, takvimini eski Yugoslavya Krallığı’nda baskı gören Müslüman halktan belli bir kesimin, kurtuluşu sol eğilimli fikirlerde aradığı 1920 senesine ayarlıyor. Özel arşivler ile halk kütüphanelerinden tarihi belgelerin başrolü üstlendikleri sergide, 1980’lerin sonuna kadar izleyiciye türlü yayın, propaganda ve grafik tasarım örnekleri eşlik ediyor. Sergideki bu kültürel, siyasal ve basın - yayın çıkışlı deliller, Mustafa Emin Büyükcoşkun, Yane Calovski, Hana Miletic, Ahmet Öğüt, Fevzi Tüfekçi ve Dilek Winchester’ın güncel sanat örnekleriyle karşılıklı yorum ve iletişime açık hale geliyor. 

 

Sergi ironik biçimde Salt Galata girişindeki mermer cephe üzerine nakşedilen Latince Martialis özdeyişi (çevirebildiğimiz kadarıyla naçizane) “Dostlarınıza Kalenin Dışında Verilendir, Tek Zenginliğiniz” ile flört ediyor. Zira aynı cephede, başlangıç - bitiş tarihleri ile eksi birinci katta ziyaretçileri adeta bir (kanıt) kabre yönlendirircesine, 1920’de yayımlanmaya başlamış Üsküp çıkışlı “Sosyalist Fecri” gazetesinin eski Türkçe logosu ile ilân olunan etkinlik kendi çapında “Enternasyonalizm ile dayanışma temelli bir ulusal bilincin inşasını araştırıyor.” 

 

 

 

Buluntu periyodik yayınlardan grafik kolaj ile cımbızlanan nice manşet, şiir ve manifestonun uçuştuğu tasarımıyla serginin koordinatörlüğünü Sezin Romi üstleniyor. Etkinlik, Emirhan Altuner’in sergi tasarımı ve prodüksiyonu özelinde tecrübe edilen üç boyutlu bir bulmaca gibi deneyimlenirken, akla sanat tarihinin kızıl boya tüpleri, Sovyet Konstrüktivist Aleksander Rodçenko ile Vladimir Tatlin’i de getiriyor. Sergi, izleyenleri Ahmet Öğüt’ün Türkiye zeminine ilk kez serdiği 2019 tarihli optik-sanat ve Komünist propaganda göndermeli halı kompozisyonu ile karşılıyor. Sanatçının  “Başka Bir Tarih: İştirakçi Hilmi Bey ve Kadın Hakları Savunucusu Nuriye Hanım” isimli yapıtı, sergi iç tasarımı için de bir nevî önsöz vazifesi üstlenirken, geç Osmanlı, erken dönem Cumhuriyet tarihinin Sosyalizm ile Feminizm hafızasına saygı duruşunda bulunuyor. İkilinin önünde durdukları geleneksel kahvedanlık sehpa üzerine konuşlandırılmış Ortadoğu ile Avrupa haritası da, serginin kavramsal hava durumu adına çok şey ima ediyor.

 

 

Bu haritanın da vadettiği gibi “Sosyalizme Tercüme”, adına ‘bugün’ denen estetik yıkıntı altında kalmış nice kıymetli düzen ile ütopya ve distopya önermelerine sinen nice nasihati, izleyenlerin empati, gözlem, hafıza ve sabrına emanet ediyor. Etkinlik, tarihi boyu sürekli el değiştirmiş iktidar ve yönetim şekilleri üzerinden dönüşüm geçirmiş, uzun dönem Osmanlı egemenliğinde de kalmış eski Yugoslavya coğrafyasının çok dilli, dinli ve siyasî tercihli hafızasını geri çağırıyor. 

 

Programında Merve Elveren’in imzasının yer aldığı serginin araştırma biriminde Sezgin Boynik ile Tevfik Rada emekleriyle ve titizlikleriyle başı çekiyor. Üç boyutlu bir ‘fanzin’ gibi deneyimlenen sergi bir bakıma, gerek bugünkü (sallanan) Avrupa, gerek dört yanı yangın içindeki asırlık Türkiye Cumhuriyeti ve gerekse İsrail’in BM tanımaz bölgesel ‘devlet terörü’ altındaki Lübnan, Filistin ve hatta bir zamanların Doğu Almanya Demokratik Cumhuriyeti (DDR)  gibi nice kültürlü bünyeleri düşündürmesi ile yakıcı metaforlardan bir demet esinti de saçıyor. 

 

 

 

Makedonya - Üsküplü Sosyalist eylemci, siyasi önder ve yazar Kemal Seyfullah’ın yeşil kırmızı siyah ve beyaz grafik posterini ahşap panellere asan, 1960’lardan orijinal kitaplarını çok dilli baskılarıyla teşhir eden sergi,  arşivi sokaklaştırırken, sokaktaki arşiv duygusuna da ‘Gezi’ parkı lezzetiyle göz kırpıyor.  Bunun gibi, Makedonya Halk Cephesi Yayın Organı ‘Birlik’e de manşet örnekleriyle göndermede bulunan “Sosyalizme Tercüme”, izleyicilere ‘Ferece ve peçe taşınmasını yasak eden kanun’u hatırlatırken 1944-1953 aralıklı Makedonya “Anti Faşist Kadınlar Cephesi”ne saygı duruşunda bulunmayı ihmal etmiyor. 

 

 

Sanatçı Hana Miletic’in 2019 tarihli “RAD” isimli eseriyle, Hırvatistan’da bulunan “Rejenerasyon Tekstil Fabrikası”na atıfta bulunduğu sergi ayrıca, Kosova ve Makedonya Türkleri’nce Üsküp Birlik Yayınları tarafından 1970’lerin başında çıkarılmış “Zamandışı İçdüşlemeler” ve “Sözgen” (Suat Engüllü) ile Engüllü’nün bu kitaplarında yer bulmuş grafik, göstergebilimsel ve sanat tarihsel soyutlamaları da yaratıcı birer eylem - poster halinde mekâna serpiyor. Bu koşullarda Boynik ile Rada’nın araştırmalarıyla sergide büyüteçlediği çok ilginç bir bölüm de serginin “Dil Köşesi”yle vücut buluyor. 

 

Sergiden alıntıyla aktarmak gerekirse Latin harfleriyle yazılan modern Türkçe, Yugoslavya’da ilk kez Halk Kurtuluş Savaşı sırasında Birlik gazetesi tarafından kullanılıyor. Bölgedeki Türkçe konuşan topluluğun basın, eğitim ve diğer devlet kurumlarında kullandığı resmî dil, Türkiye Türkçesine dayanıyor. Sosyalist bağlama özgü kelime ve terimler ise, Sırp-Hırvatça’dan ‘öyküntü’ yöntemiyle ödünç alınıyor. Öyküntü, başka bir dilden bire bir çevrilen, kelime sırası veya yapısı değiştirilmeden aktarılan kelime ya da ifade olarak tabir ediliyor. Sergide bu kelimelere örnekler arasında,  “Akak” (Mecra), “Bakman” (Müfettiş), “Konvertabil” (Değiştirilebilir), “Mal Evi” (Alışveriş Merkezi), “Seç-Al Dükkânı” (Süpermarket) ile “İşçi İnsanlar” (İşçiler) sayılabiliyor. 

 

 

“Sosyalizme Tercüme” yolunda Salt Galata’da sergilenen öteki nadide parçalar arasında, Kosova - Prizren’de basılmış Nâzım Hikmet şiir kitapları da, Priştine’de basılmış Türkçe ideolojik yayınlar da gözden kaçmıyor. Sergi bu yönüyle, eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nde (SSCB) oyunları yasaklanmış, Türkiye’deki tutsak yılları bölge Türk halkıyla kampanyalar yürütülerek protesto edilmiş vatan şairi Hikmet’i konu alan eleştiri yazılarını da bu parantezle gündeme taşıyor. 

 

 

 

Etkinlikte bununla beraber, yaklaşık bir asırlık döneme ait tarihsel sol içerikli flamalara, şiirlere, eski yıldönümü kibrit kutusu tasarımları, serigrafi ve logo örneklerine de yer veriliyor. Müslüman Sol Hareket’in okulu “Büyük Medrese”yi de yâd eden sergi, bu görsel iklimde, güncel sanatçı Dilek Winchester imzası ile Arnavut milliyetçi, yayıncı, yazar ve gazeteci Şemsettin Sami’nin geç 1800’lerde önerdiği ve günümüze bir hayalet dil misali ulaşmış tarihi “İstanbul Alfabesi”ni de “Terkedilmiş Harfler” adlı eserde, ilk kez izleyiciyle bölüşüyor.

 

Yine, Sevinç Yayınları’nın bastığı Türkçe okuma kitapları, dönemin Türkçe siyah-beyaz kültür ve siyaset programlarının video kayıtları, el yazısı şiirler, desenler ve şiir örnekleriyle bezeli “Sosyalizme Tercüme” sergisi, içerdiği flamalardan birinde de okuduğumuz gibi, izleyenlerine “İnşallah Sosyalizm Gelecek” mesajı verirken, bunun ‘salt’ Bankalar Caddesi üzerindeki bir Banka destekli kültür, sanat ve araştırma adresinin Mastercard sergi mekânında, 2025 arifesinde, böyle bir dünya ‘düzen’inde ne düzeyde müsait olup olamayacağını hepimize bıyık altından sorgulatmakta hayli başarılı oluyor. Zira “Sosyalist Fecri”nin 1920’deki çağrısı bugün de umudunu ve geçerliliğini korumuş gibi görünüyor: “Ey Müslüman işçi, esnafı, fukarası, şimdiye kadar lisanının bir tercümanı olmadığı için her şeye boyun eğdin. Artık söyle, dilin serbesttir.” 

 

 

Bilgi: saltonline.org 

 

Hacı Ömer Lütfü Paçariz’in (1870-1928) kaleminden:

“Mev’iza: Çiftçi ve İşçi Kardaşlarıma”

(Eski Türkçeden çeviri)

 

Sosyalist fecri tulû etti bugün

Yapsın esnaf, amele, çiftçi düğün

 

Taze can verdi bu cism-i vatana

Nur-i Hak doğdu bakın şulesine

 

Milletin düşmanıdır istilâ

Kurtaran oldu bu fikri vâlâ

 

İhtiras olmazsa bizde bi’l-farz

Herkesi beslemeğe kâfi bu arz

 

İhtiras fikri ile doğdu bu harp

Bak harap oldu bugün şark ile garp

 

Uzadı darbesi birçok seneler

Harb-i menhüs neler etti neler

 

Oldu milyonlara balig telefat

Kız, çocuk açlık ile etti vefat

 

Hanümansız cefâ oldu tifüs

Bu belâ üzre belâ oldu tifüs

 

Ne felâketle geçerdi günümüz

Kalmadı yapmağa ekmek unumuz

 

Yiyecek yok, giyecek yok, yakacak

Başa yok hem yeni bir fes takacak

 

Ne da dehşetli idi bu harb-ı cihan

Kıldı ma’mureleri hep viran

 

Konacak üstüne baykuşla gurâb

Oldu birçok düvelin tahtı harab

 

(...)

 

Bitti harb sandı cihan sulh olacak

Beşeriyet biraz olsun gülecek

 

Fransa’da sulh masası kondu fakat

Yaptığı işleri hep çıktı sakat

 

Milletin yok saracak yaresini

Konferanslar bulamaz çaresini 

 

On dört maddeydi çıkardı Vilson

Meclise eyledi teklif en son

 

Vilson’un reddedülüp teklifi

Bozulup gitti cihanın keyfi

 

Verdi gam sulh-i cihan harbi gibi 

Çünkü her milletin olmaz talebi

 

Uzayormuş uzayor sulh masası

Lordların boş değil altın kasası

 

Konferanslarla cihan aldandı

Hak ile sulh olacaktır sandı

 

Avrupa kavmiyeti tanımıştır

Bu sözü söyleyen aldanmıştır

 

Kuru bir sözle kurup faklarını

Çevirir kendi fırıldaklarını

 

Konferans merkezi oldu Versay

Alman milletinin haline vay

 

Sosyalist fikri cihanda câri

Olacak âleme bir bir sâri

 

Sosyalistlik nedir? İnsaniyyet

Anda yok hile-i şeytanniyet

 

(...)

 

Kırmızı bayrak odur ayetimiz

Hakk, diye dalgalanır rayetimiz

 

Bolşevikler yaşasın dünyade

Onların gayreti fevkalâde

 

Yaşasınlar Kamenefle Karenin

Yaşasın Troçki ile şanlı Lenin!

 

Komünizma yaşasın âlemde

Fikr-i hürriyet açar âdemde

 

Yaşasın işçiler istiklâli

Görünür parlak o istikbali

 

Yugoslavya Komünist Partisi hem

Yaşasın gayriler etsin matem

 

Ben ne mesihi ne mesiha demim

Zevki, hakikatte arar ademim.

 

Şiir ve şair hk.: https://www.youtube.com/watch?v=RN7qBTMivgk